Interview: regisseur José Miguel Ribeiro openhartig over de aanloop naar 'Nayola'
De eerste lange animatiefilm van regisseur José Miguel Ribeiro volgt het verhaal van drie generaties vrouwen tijdens na de Angolese burgeroorlog. De Angolese rapper Medusa spreekt in Nayola (2022) de stem in van kleindochter Yara. Wij spraken haar en regisseur Ribeiro over het maakproces, hun eigen ervaringen met oorlog en wat de film voor hen betekent.
Het kostte bijna 10 jaar om Nayola te maken. Hoe voelt het nu dat de film de wereld in is?
José Miguel Ribeiro: 'Eerder maakte ik korte films. Mijn langste film was 25 minuten, en die kostte me 5 jaar. Dus ik ben eraan gewend om veel tijd te nemen voor een film. Het is vrij normaal dat een animatiefilm minstens vier of vijf jaar kost. Dit duurde negen jaar omdat ik me realiseerde dat ik niet genoeg wist van de Angolese geschiedenis en realiteit. Dus ik begon veel te lezen en te onderzoeken. Dat was goed om te doen, maar kostte tijd. En ondertussen gebruiken we die tijd natuurlijk ook om genoeg geld te verzamelen voor het project. Aanvankelijk zou de film half live-action, half animatie worden. Toen het volledig animatie werd, verdubbelde het budget. Dus dat soort situaties zorgden ervoor dat we veel meer tijd nodig hadden.
Natuurlijk raakt het me als een Angolees persoon zegt, hey, dit is echt een Angolese film, het is echt ons verhaal, onze manier van praten en bewegen. Mensen voelen dat de film dichtbij komt. Tegelijk kan animatie volgens mij ook helpen om de pijn van de oorlog van een afstandje te bekijken. Want oorlog is iets groots, en ik denk dat animatie de mogelijkheid geeft om er op een andere manier over te praten. Die afstand kan misschien helpen voor mensen bij wie de oorlog nog heel aanwezig is, omdat het een manier is om naar de oorlog te kijken, maar met wat bescherming.'
Is dat iets waar jij je persoonlijk in herkent? Jij hebt ook een familiegeschiedenis met oorlog, is animatie voor jou een manier om die afstand te creëren?
José Miguel Ribeiro: 'Ja, misschien wel. Ik heb er nooit zo over nagedacht omdat ik animatie ontdekte als kind, het is gewoon mijn passie. Maar terwijl ik animatie aan het ontdekken was, had ik ook die ervaringen met mijn familie. Mijn vader is militair geweest in Guinee-Bissau [voormalige kolonie van Portugal, red.]. Hij kon soms heel agressief zijn en op andere momenten heel vriendelijk. Ik begreep dat niet. Toen ik ouder werd, kwam ik erachter dat hij leed aan posttraumatische stressstoornis. Er waren bijna een miljoen soldaten die in Afrika hadden gevonden, maar toen ze terugkwamen, werden ze vergeten omdat het geen mooi deel was van de geschiedenis. Ze hadden dus geen toegang tot informatie of psychische hulp. Dat is het verhaal van veel families in Portugal, niet alleen mijn familie. Oorlog blijft bestaan in mensen zelfs als het is afgelopen, en dat is iets wat mij aan het hart gaat: ik heb zelf nooit oorlog meegemaakt maar de oorlog was in mijn huis. Dat is iets wat ik in de film wilde brengen.'
Medusa, waarom was het voor jou belangrijk om mee te doen aan deze film?
Medusa: 'Men vertelt veel over de soldaten als soldaten, maar niet over hun families. En dit verhaal gaat over de vrouwen. Voor degenen die de oorlog niet hebben meegemaakt, is dit als een soort getuigenis die we doorgeven, waardoor de nieuwe generatie het kan begrijpen. Ik geef zo het stokje door aan mijn generatie, want we leven er nog steeds mee. Je hebt een trauma en je vraagt je af, hoe was de oorlog dan? Hoe gingen deze gezinnen om met die tijd, met het verlies van hun kinderen, met het verlies van hun man? Hoe kan een moeder naar een dochter kijken die waarschijnlijk het evenbeeld van haar vader is? Ze zal haar dochter niet kunnen uitleggen hoe het is om een vader te hebben, als die naar de oorlog ging en verdween. Het is belangrijk voor mij, want ik identificeer mij met het verhaal. Het verschilt niet van mijn werkelijkheid en het is iets wat iedereen aan het begin van zijn carrière zou willen doen: een film die inhoud heeft op politiek en sociaal niveau.'
6.9En hoe was het toen je de film voor het eerst zag?
Medusa 'Ik huilde. Dat was mijn eerste reactie. Het is een zeer sterke, emotionele film. Het is een ontroerende film. En ik was heel tevreden met het werk dat we hebben gedaan. Het was mooi om Nayola's verhaal te zien, want ik had dat niet eerder gezien. Als ik naar de film kijk, denk ik dat het verhaal heel goed verteld is. Je [regisseur José Miguel Ribeiro] nam de moeite om Portugal te verlaten, naar Angola te gaan, te onderzoeken en ons een inzicht te geven in onze cultuur, om de film zo Angolees mogelijk te maken.'
Het zou best controversieel kunnen zijn dat een Portugese man een film maakt over de Angolese burgeroorlog, een oorlog die het gevolg was van de kolonisatie van Angola door Portugal. Hoe kijk jij daar naar, José?
José Miguel Ribeiro: 'Toen ik tien jaar geleden begon aan deze film, stond die discussie nog niet zo centraal als nu. Wat ik kan zeggen is dit: als ik nu opnieuw gevraagd werd deze film te maken… zou ik het misschien niet doen, want ik denk dat dit soort films gemaakt moeten worden door vrouwen, door Angolese vrouwen in dit geval.
Ik denk dat het vrouwelijke perspectief belangrijk is om verandering te bewerkstelligen in de politiek, in de kunst en in de maatschappij. Maar ik denk dat verandering en feminisme een strijd is voor iedereen, niet alleen voor vrouwen. Nu is de maatschappij niet in balans, en we hebben balans nodig. Maar zoals ik zei, op het moment dat ik begon aan de film was dat nog niet zo centraal. En of het nou literatuur is of film, er gaat altijd een moment zijn dat een man zich moet verplaatsen in een vrouw, in een Afrikaans persoon of een Chinese jongen. Dat is het creatieve proces. We moeten onszelf verplaatsen in anderen, anders kunnen we geen verhalen vertellen. Dan kunnen we niets meer. Het belangrijkst is hóe we dat doen. Als we geen onderzoek doen, dan doen we het op een oppervlakkige manier en dan dragen we niet echt bij. Ik denk dat ik het op de juiste manier heb gedaan.
En natuurlijk was het proces met de acteurs heel belangrijk. Want we hadden een script, maar we hadden ook geweldige acteurs. Toen we in Angola aankwamen, had ik twee opties: ik geef het script en zeg, 'lees dit'. Of ik laat ze het script lezen en zeg, 'laten we het hierop baseren'. Ik koos de tweede optie. Meduza zei tegen mij: weet je, dit is het verhaal van mijn familie. Dat was allemaal onderdeel van het proces, ik heb de film opengesteld voor die persoonlijke input van de acteurs. Wat je ziet in de film is niet alleen een rol die gespeeld wordt, het is een acteur die hun eigen levenservaring inbrengt.
Het proces was altijd in dialoog met het team. Daarom voelt het ook niet alsof het mijn film is, het is ónze film. Dat is misschien ook waarom het voor mij meer een Angolese en vrouwelijke film is. Want er waren veel vrouwen aan mijn zijde. Ik heb op die manier met de crew geprobeerd iets authentieks te maken.'
In de film is er een heel symbolische verhaallijn over een jakhals. Wat symboliseert de jakhals voor jou?
José Miguel Ribeiro: 'Normaal probeer ik zulke dingen open te houden voor interpretatie, maar ik kan je vertellen wat voor research we hebben gedaan. In Egypte is de jakhals als een gids voor de doden. Voor veel Afrikanen is de dood niet een einde, het is gewoon een stap in je continuïteit. En dit is iets heel interessants dat we in de film probeerden te brengen: die dimensie van de dood. Als je in een oorlog vecht, wat is dan het moment waarop je sterft? Als je lichaam sterft, of begin je al eerder te sterven?
In plaats van iets te maken wat je op een bepaalde manier moet lezen, wilden we die vraagstukken naast elkaar leggen en de kijker de kans geven hun eigen verhaal en gevoel in te brengen. Ik weet nog dat mijn zoon - hij is 11 - een keer meekeek met de film, en hij vroeg: 'papa, waar gaat deze film over?' Ik zei:' het gaat over een vrouw die naar haar man zoekt'. Toen de jakhals kwam zei hij: 'papa, die jakhals is de man naar wie ze op zoek is'. Ja, zou kunnen! Waarom niet? Ik denk dat er ruimte is om het zo te zien, maar er is ook ruimte om het simpelweg te zien als dier. Of om het te zien als Nayola's alterego, een deel van haar dat ze is verloren en dat ze tegen het eind van de film weer vindt.
Het is zoals poëzie. Want wat is poëzie? Poëzie is wanneer je iets leest en er iets bij voelt. Maar als je hetzelfde gedicht een jaar later nog eens leest, voel je er weer andere dingen bij. En het is hetzelfde gedicht, dus er is niets aan veranderd. Jij bent het die is veranderd. Het gedicht is de manier waarop we zien hoe de tijd voorbijgaat aan ons, dat we veranderen. Hetzelfde gedicht inspireert je om steeds verschillende dingen te zien. En op die manier hebben we geprobeerd de film op te bouwen.'
Tot slot, wat was de grootste uitdaging tijdens het maken van deze film?
Medusa: 'Ik vond het niet moeilijk omdat ik mij zo identificeerde met het verhaal. Maar ik wist niet hoe het werk eruit zou komen te zien. Het is veel meer werk om animatie te doen, omdat je het beeld niet ziet. Als mensen het horen, zullen ze zich dan echt geraakt voelen? Zullen ze echt voelen wat ik voel? Als iemand de animatie ziet, heb ik dan die impact? Dus de uitdaging zat daarin.'
José Miguel Ribeiro: 'De grootste uitdaging… ik heb in deze film dingen gedaan die ik nooit eerder heb gedaan, zoals het werken met de acteurs. Normaal gesproken, in mijn werkveld, schrijf je een script en ga je naar de studio voor één ochtend of één middag om alle stemmen op te nemen. En dat is het, dan ga je twee jaar aan de animatie werken. Dus het verschil, de grootste uitdaging, en wat ik heb geleerd, is te werken met acteurs als deel van het maakproces van de film, en niet als iemand die alleen zijn stem leent. Ze zijn deel van het proces, deel van het bevragen, deel van het bouwen van de personages; en dat was uitdagend, omdat ik het nooit eerder had gedaan. En ik ben heel blij dat ik het heb gedaan, omdat het een nieuwe dimensie toevoegt aan de film.
'Daarnaast heb ik natuurlijk voornamelijk ervaring met korte films. Bij een langere film met 30 sequenties, is elke sequentie bijna een korte film. De uitdaging is om op hetzelfde moment de details te zien en het overzicht op de film te behouden. Want als je je verliest in de details, heb je goede sequenties maar zijn ze niet verbonden. Als je het overzicht hebt maar niet naar de details kijkt, dan mist er ook iets. De regisseur is degene die constant van dichtbij en van veraf naar de film moet kijken, hij is de enige die dat doet. Dat is de grootste uitdaging als regisseur.'
