Recensie 'The Look of Silence'

Joshua Oppenheimer schijnt voor de tweede keer een licht op de massamoorden die het Soeharto-regime liet uitvoeren. In de confronterende en briljante documentaire laat hij een van de broers van een vermoorde “communist” de confrontatie aangaan met de moordenaars.

Het verhaal zit prachtig in elkaar, het plot zou niet misstaan in een aangrijpende dramaspeelfilm. We volgen Adi, die vlak na de moord op zijn broer geboren werd. Zijn ouders zagen hem als een geschenk uit de hemel, een vervanging van hun vermoorde zoon. Haar eerste zoon kwam op een avond bebloed thuis. Leden van het doodseskader kwamen hem ophalen om hem “naar het ziekenhuis te brengen”. Zij voelt zich nog steeds schuldig omdat zij wel degelijk wist wat er ging gebeuren. Ze heeft nog gesmeekt om mee te gaan maar bleef uiteindelijk achter in het hutje. De moeder zorgt nu voor haar doofblinde man, beiden al bijna een eeuw oud, omringd door de moordenaars van hun zoon. Adi is opticien en reist het platteland af om zijn brillen te verkopen. Dit is ook gelijk het moment dat hij mensen interviewt over de Soeharto-periode.

Stilte

De moorden zijn voor een overgroot deel van de Indonesiërs niet bespreekbaar. Iedereen weet dat het is gebeurd, iedereen was er op een manier bij betrokken maar toch wordt er gekozen om de moordenaars niet vervolgen of zelfs maar te veroordelen. In het onderwijs wordt nog steeds geleerd dat de moordenaars helden zijn die de slechte communisten hebben verdreven. Zo ziet stilte er uit. Wanneer Adi tijdens interviews met de doodseskaderleden moeilijke vragen stelt wordt er gezegd dat het verleden met rust moet worden gelaten. Een hoge ambtenaar schroomt niet om Adi er nog even op te wijzen dat dit soort dingen weer kunnen gebeuren als je te veel gaat graven in het verleden. Deze niet zo subtiele bedreiging geeft goed weer hoe veilig de moordenaars zich voelen.

Menselijk

Oppenheimer (The Act of Killing) is tien jaar geleden naar Indonesië gegaan om onderzoek te doen naar de moorden. In die periode heeft hij leiders en leden uit de doodseskaders geïnterviewd over hun gruweldaden. Op de plek van de moorden leggen zij in geuren en kleuren uit hoe zij daar mensen vermoorden terwijl het leger nog geen honderd meter verderop stond. In een interview met Film Courage vertelt Oppenheimer dat ieder mens in staat is om mensen te vermoorden. Als er maar een goed excuus is om het te rechtvaardigen tegenover jezelf. In dit geval waren communisten een gevaar en het vermoorden daarvan dus goed. Het naspelen en ijzingwekkend nauwkeurig navertellen van de moorden zijn in zijn ogen een poging van de moordenaars om de moorden te rechtvaardigen. Het rechtvaardigen van de moorden schoot zo ver door dat het is veranderd in het verheerlijken van de moorden. En wanneer je vervolgens ontkomt aan vervolging is het blijkbaar geoorloofd. De volgende keer dat iemand je om precies dezelfde reden vraagt om weer de doden moet je dat wel weer doen want anders was het de eerste keer ook niet rechtvaardig.

De prachtige maar ijzingwekkende documentaire gaat in eerste instantie over de moorden tijdens het Soeharto-regime. Maar meer nog is het een ontleding van het (on)menselijke gedrag dat iedereen in zich heeft.